انتشار تصاویر از آیین عزاداری، تدفین و تلقین و یا جسدهای بی‌جان انسان‌ها، اخلاقی است؟‌ چه کسی اجازه انتشار این تصاویر را می‌تواند به یک رسانه بدهد؟ آیا شهرت متوفی بهانه‌ای برای تجاوز به حریم خصوصی افراد است؟

خبرگزاری فارس در گزارش تصویری «خاکسپاری مرحوم پروفسور کاظم معتمدنژاد»، عکسی از پیکر آن مرحوم در قبر در زمان اجرای مراسم تلقین توسط برادر ایشان منتشر کرده است.انتشار چنین عکسی که در عرف رسانه ای تجاوز به حریم خصوصی افراد تلقی می شود موجب تعجب روزنامه نگاران و اهالی رسانه کشور و همچنین جریحه دار شدن احساسات خانواده آن مرحوم به‏ ویژه تنها پسر ایشان شده است.

وجود مطبوعات و رسانه های آزاد در هر جامعه ای، یکی از نشانه های رشد یک ملت است و این رسانه ها در ارتقا فرهنگ آن ملت نقش مهمی دارند. این تاثیر و تاثر متقابل است و رسانه و جامعه از یکدیگر می آموزند که چگونه عمل کنند. اگر در هر یک از این دو سو مشکلی باشد، دیگری نیز آن را به نحوی منعکس می کند. اما رسانه ها بیش از جامعه سهم آشکاری در این میان دارند.

کمی دقیق تر نگاه کنیم؛ اگر در جامعه ای بی اخلاقی رواج پیدا کند، هر رسانه ای با توجه به اولویت های کاری و تصمیم مسوولان، آن مساله را مد نظر قرار می دهد و حتی یک رسانه قادر است از مشکلی که قشر اندکی از جامعه را در بر گرفته در نگاه مخاطبان کوهی همه گیر بسازد. در حالی که اگر مشکل در جامعه همه گیر شود، رسانه ناچار می شود تا آن را نادیده نگیرد و به آن اعتنا کند. سهم و قدرت رسانه در چنین حالتی بیشتر دیده می شود.

اخلاق چیست و چه رسانه ای اخلاقی است؟ عمل اخلاقی بر اساس مفهوم خدا یا انسان تعریف می شود؟ آیا اخلاق امری بین المللی است یا بسته به هر جامعه ای متفاوت از جامعه دیگر است؟ انعکاس خشونت یا فساد اخلاقی افراد مشهور در رسانه یک امر اخلاقی است؟ بازتاب افراد در زمان و مکان خصوصی شان امری اخلاقی است؟ آیا اخلاق حرفه ای و اخلاق به مفهوم عام، مصادیق مشابهی دارند؟

به اعتقاد اکثر صاحب نظران حوزه رسانه، اخلاق رسانه ای اگر چه تابع اصول و قواعدی کلی و جهان شمول است، اما به سبب ریشه گرفتن آن از مجموعه ارزش های جامعه، می تواند از جامعه و فرهنگی به دیگری متفاوت و متغیر باشد. از این رو تدوین اصول کلی اخلاق رسانه ای به سادگی تدوین قواعد کلی حقوق رسانه ها نیست و در هر فرهنگ و جامعه ای، تعاریف و محدودیت های خاص خود را دارد.

همه این پرسش ها سال هاست که موضوع کار فیلسوفان اخلاق است. روز جهانی اخلاق رسانه ای، کتاب ها، همایش ها، نشست ها، مقاله ها و مراکز رسانه ای نیز برای کشف معنا و حدود اخلاق رسانه ای تلاش کرده اند. اما هنوز در عمل گاه شاهد بی اخلاقی و یا عمل مخالف اخلاق در رسانه ها هستیم. پروفسور کاظم معتمدنژاد، پدر علوم ارتباطات بود و هست و این روزها رسانه ها از تلاش او و حتی منش و اخلاقش بسیار گفته اند. مردی که به اعتقاد بسیاری از اهالی رسانه مرد اخلاق و تواضع و انسانیت بود اما در حق خود بی اخلاقی های زیادی را تحمل کرد.

او اکنون درگذشته است و همه رسانه ای ها غصه دار و به دنبال زنده نگه داشتن یاد و نام و کارهای او هستند و هر رسانه ای به دنبال پیشی گرفتن در ادای دین به اوست. در میان این تلاش ها عکاسان نیز از مراسم تشییع، تدفین و عزاداری برای او کم نگذاشته اند اما یک عکس، خانواده را داغدار و جامعه رسانه ای را به اعتراض کشانده است. تصویری از چهره پدر علوم ارتباطات در زمان تلقین در قبر، قلب خانواده و دوستداران او را جریحه دار کرده است و بار دیگر این پرسش را در برابر اهالی رسانه گذاشته است که عکاسی و انتشار تصاویر از حریم خصوصی تا چه اندازه مجاز است؟

انتشار تصاویر از آیین عزاداری، تدفین و تلقین و یا جسدهای بی جان انسان ها، اخلاقی است؟ چه کسی اجازه انتشار این تصاویر را می تواند به یک رسانه بدهد؟ چه کسی اجازه انتشار این تصاویر را می تواند به یک رسانه بدهد؟

معتمدنژاد اعتقاد داشت که هدف خبر و خبرنگاری، خدمت به مردم و انسانیت است و انتشار مسوولانه ی آن امری مهم در اخلاق حرفه ای است. اما امروز پس از مرگ او، عمل به آموزه هایش سهل ممتنع است. شاید این عکس، تلنگری برای تفکر و تامل دوباره درباره مفهوم اخلاق رسانه ای و آموزه های دکتر معتمدنژاد باشد. برای یافتن پاسخی به این پرسش ها، نظر برخی از عکاسان خبری را که هر روز با این مسائل دست و پنجه نرم می کنند، جویا شده ایم که در ادامه می خوانید:

جمشید بایرامی:

وقتی این عکس را دیدم شوکه شدم، به این دلیل که من فکر می کنم پوشش مراسم تشییع جنازه، باید از طریق عکس های مراسم، استقبال مردم، مشایعت و تسلیت گویی شان تهیه شود، که خوب و بدون مشکل است. اما برای مثال به داخل قبر رفتن و عکس گرفتن، جزء حریم خصوصی افراد است و طبیعتاً حق اعتراض برای خانوادۀ متوفی وجود دارد، ما نباید کاری کنیم که موجب ناراحتی بیشتر خانوادۀ عزادار شویم. اساساً خود عکاس نباید این عکس را منتشر کند، اصلاً انتشار این عکس چه دستاوردی دارد؟ این موضوعی است که خود ما باید درک کنیم که این کار را نکنیم و اگر خواستیم این کار را بکنیم اجازه بگیریم.

طبیعتاً خانوادۀ مرحوم نیز اجازه نمی دهند. پس چه بهتر که عکس را منتشر نکنیم و حتی برای گرفتن اجازه هم اقدام نکنیم چون اساساً انتشار این عکس چه چیزی را می خواهد نشان دهد؟ چه کمکی به کدام بخش جامعه می کند که ما بخواهیم از قبر و کفن نشان دهیم؟ راه مقابله برای تکرار نشدن این اتفاقات این است که دبیران مؤسسه و خود عکاسان به این درک برسند که این چنین عکس هایی را نگیرند. وظیفۀ عکاس، عکس گرفتن است اما هر عکسی را نباید منتشر کند. به جای انتشار می توانند عکس را به خانوادۀ مرحوم تحویل بدهند و در نهایت باید این حرمت را برای آن خانواده قائل شوند چون این حق و حقوق آن خانواده است.

حجت سپهوند:

مراسم عزاداری اساساً جنبۀ خصوصی دارد. وقتی جنبه عمومی پیدا می کند مثل زلزله، تصادفات و خیلی اتفاق های دیگر، چون بحث رسانه است و پوشش مراسم این چنینی جزئی از خبر محسوب می شود، در نتیجه رسانه برای پوشش مراسم عکس هایی را منتشر می کند. البته باز هم نباید عکس هایی با نمای بسته از فردی خاص تهیه شود، باید به نماهای عمومی تر پرداخته شود. بخش عمدۀ این موضوع فرهنگی است.

باید توجه داشت فرهنگ هر جامعه ای می پذیرد که تصویر منتشر شود یا نه. و گرنه زمانی که موضوعی رسانه ای می شود تمام بخش های آن مورد توجه رسانه قرار می گیرد و برای نماهای معمول و عادی در مراسم افرادی که به هر علتی رسانه ای شده اجازۀ قبل از انتشار لازم نیست اما مسائل اخلاقی باید توسط عکاس رعایت شود و اگر کسی به طور خاص خواستار پخش نشدن چهره یا عکس خاصی از خود باشد عکاس باید به آن توجه کند. گاهی پخش عکس جسد یا جنازه نیز توجیه رسانه ای دارد، مثلاً وقتی حادثه ای ناگوار رخ داده است، انتشار عکسی موجب تأثیرگذاری برای کمک رسانی می شود و نشان دهندۀ عمق فاجعه است، مثل زلزلۀ بم که عکس های این واقعه در همان ساعات اولیه باعث شد بسیاری از کشورهای دنیا برای کمک اقدام کنند. البته در این حالات نیز عکس به لحاظ حرفه ای باید قوی باشد و نباید استفادۀ ابزاری از تصاویر موجود بکند بلکه باید نشان دهنده عمق فاجعه باشد.

اما این روزها به علت گسترش تعداد سایت ها و مراکز خبری در ایران، برای گسترش مخاطب به هر عکسی متوسل می شوند که این کار حرفه ای نیست. این تعدد در ایران به شکل نوعی آفت درآمده است و در هیچ جای دنیا شاهد چنین تکثری نیستیم که این همه سایت، با کادری گمنام و نامشخص فعالیت کنند. مگر ما چند عکاس حرفه ای در کل کشور و به طور خاص تهران داریم؟ از طرف دیگر بسیاری از عکاسانی که برای این مراکز عکاسی می کنند اصلاً حرفه ای نیستند. مثلاً قبلاً تایپیست یا کارمند بودند و حال یکی از بستگان و نزدیکان شان سایت یا نشریه راه انداخته اند و آنها مشغول به کار عکاسی شده اند و قواعد را اصلاً نمی شناسند و فکر می کند اگر از جنازۀ فرد مشهوری عکس بگیرند هنر کرده اند! در حالی که قرار نیست این اتفاق بیفتد، ما تا به حال این همه مراسم تشییع جنازه داشته ایم در کدام یک از آنها این اتفاق افتاده است؟ اینها همه به علت ذوق زدگی و حرفه ای نبودن عکاس است و رسانۀ این عکاس که عکس را منتشر می کند هم حرفه ای نیست و به نظر من باید میزگردی با خود همان خبرگزاری یا سایت برپا شود و علت انتشار این عکس را توضیح دهند. من اصلاً با نشر عکس های این چنینی موافق نیستم، زیرا هیچ لزوم و فایده ای ندارد و پوشش این مراسم باید محترمانه و با عکس های رایج و معمول صورت گیرد.

محمدرضا شاهرخی نژاد:

به نظر من کسب اجازه قبل از انتشار از اقوام مرحوم صد در صد لازم است، در چند سال گذشته، یک حرکت زننده ای بین عکاسان رایج شده و آن عکس برداری از جنازه است. شما کافی است به بیست، سی سال گذشته رجوع کنید و ببینید که کدام عکاس حرفه ای و به نام این چنین عکس هایی در آرشیو خود دارد؟ از زمانی که روزنامه ها و خبرگزاری ها زیاد شدند و به تبع آن دوربین دیجیتال، یک سری را به جای عکاس دوربین به دست کرده است، این اتفاق رخ می دهد، من در مراسمی این چنین گاهی واقعاً تعجب می کنم که این جوانان تازه کار واقعاً دارند از چه چیز عکاسی می کنند؟ و آیا اگر این اتفاق برعکس باشد، مثلاً برای اقوام خودشان این چنین اتفاقی بیفتد، کسی دوست دارد که از جنازه پدرش عکاسی و عکسی منتشر شود؟ به نظر من اخلاق فتوژورنالیسم در ایران از بین رفته است و دیگر وجود ندارد! اصلاً از بحث اخلاق که بگذریم، این عکس چه کاربردی دارد؟ متأسفانه دبیران سرویس عکس و کسانی که باید نظارت داشته باشند- نمی گویم فیلتر کنند- و بر خروجی های عکس نظارت کنند، اصلاً سواد لازم را ندارند تا بتوانند عکاسشان را توجیه کنند که هر عکس باید کاربرد داشته باشد و من واقعاً برای عکاسی که این چنین عکسی را می گیرد متأسفم.

مهدی قاسمی:

این مسائل ریشه در فرهنگ دارد. در کشورهای غربی این حساسیت ها در مراسم های تشیع جنازه وجود ندارد و نگرانی هم از بابت اینكه جنازه فرد تازه گذشته دیده شود، وجود ندارد. چراکه آنها تشیع جنازه را به صورت دیگری انجام می دهند و حتی فرد فوت شده را آرایش می کنند و لباس مرتب می پوشانند و ایرادی هم در دیده شدن او وجود ندارد. ولی اصولاً این طور مطرح می شود که تصویری را که از یک فرد وجود دارد، نباید خراب کرد. به طور مثال شخصیتی که نقش سوپرمن را در سینما بازی می کرد، در اواخر عمر خود معلول شد و روی ویلچر می نشست و به طرز ناراحت کننده ای در گذشت. اما حتی از حالت روی ویلچر نشستن او هم تصویر خیلی کمی موجود است تا تصویر آن فرد برای مخاطبانش به هم نریزد. البته شاید بنده هم چنین عکس هایی وقتی که جوان بودم و هیجانات کار بر من غالب می شد گرفته باشم، ولی اگرچنین عکس هایی هم داشته باشم خودم هم رغبتی برای دیدن آن ندارم چه برسد به اینکه از مردم بخواهم آن را ببینند چراکه این عکس ها نه تاثیری در کار من دارد و نه اطلاع رسانی خاصی در آن هست که بخواهم آن را منتشر کنم. حتی برای شخصی که از دنیا رفته هم باید حریم خصوصی و حریم شخصی قائل شویم. این لحظه شخصی فرد بزرگی است که تا چند روز گذشته کنار ما بوده و حالا در گذشته است و ما باید به آن احترام بگذاریم. البته من معتقد به اجازه گرفتن عکاس برای گرفتن عکس از خانواده فرد در گذشته نیستم چراکه وقتی فردی با این شهرت فوت می کند، خانواده و اطرافیان او می دانند که مراسم او شلوغ خواهد شد و عکاسان می آیند. بنابراین باید یک نفر را مسئول این کار بکنند که وقتی لحظات آخر می خواهند با پدر بزرگوارشان خداحافظی و وداع کنند کسی عکس نگیرد و حتی این مساله می توانست با عکاسان هم در میان گذاشته شود و اگر چنین می شد قطعاً هیچ عکاسی از این لحظه عکس نمی گرفت.

محسن سجادی:

برای این مساله تعریفی در شاخه های عکاسی در کشور ما وجود ندارد. در حال حاضر چند سالی است که این مساله باب شده است و گرایش عکاسی خبری در دانشگاه به وجود آمده اما قبل از این، فارغ التحصیلان عکاسی فقط در طول ترم های تحصیلی خود عکاسی پرتره، مستند و خبری و ... را می آموختند و تا مقطع فوق لیسانس هم همین طور ادامه می یافت.

در حال حاضر، دوره ای برای اینکه فرد عکاسی مجالس، مستند و ... را یاد بگیرد وجود ندارد. من خودم با رجوع به تجربیات شخصی همواره شان مجلس را رعایت می کنم و سعی می کنم با تکاپو و جنب و جوش زیاد حس و حال افراد حاضر در مجلس را بر هم نزنم. چه عزاداری مربوط به امام حسین (ع) و چه مربوط به افراد عادی باشد. البته عکس باید گرفته شود اما در زمینه اینکه در سایت های اجتماعی و رسانه ها انتشار عمومی پیدا کند یا نه، بسته به شخصیت خود عکاس دارد.

اما معمولاً توصیه می شود، عکس های منتشر شده طوری نباید باشد که موجب ناراحتی و آزردگی خاطر نزدیکان متوفی شود زیرا بعضی عکس ها طوری است که افراد از شکل و فرم آنها ناراحت می شوند و تصویر ناخوشایندی را از فرد در گذشته به ما می دهد که معمولاً دوست نداریم ببینیم و چهره شیرین آن فرد را در ذهن به هم می ریزد. بهتر این است که اگر عکس حالت خاصی دارد و ممکن است افراد از انتشار آن ناراحت شوند عکاس با خانواده متوفی تماس بگیرد و آنها را در جریان قرار دهد. اما به طور کلی در مراسم فوت افراد مشهور همه می دانند که افراد مختلف حضور پیدا می کنند، بنابراین اگر می خواهند در شرایطی عکس گرفته نشود باید اعلام کنند و گر نه روال معمول این است که اجازه عکاسی می دهند. مگر اینکه منع قانونی داشته باشد.

حسن غفاری:

این مساله را به چند صورت می توان بررسی و در مورد آن صحبت کرد؛ یک اینکه این عکس در یکی از خبرگزاری های با سابقه ایران منتشر شده، اما متاسفانه خیلی از اوقات به جای اینکه مسئولیت خبررسانی را عهده دار شود، به جریان سازی می پردازد و این نوع گرایش حتی در انتخاب عکس ها هم می تواند در قالب خروجی های این چنینی خود را نشان دهد.

واقعیت این است که ما باید برای عکاسی یک حرمت و حریمی را بشناسیم و به آن قائل باشیم و محدوده کاری خود را بشناسیم، ما تا چه حد می توانیم به موضوع نزدیک شویم؟ و تا چه حد تصویری را که تهیه می کنیم می توانیم منتشر کنیم؟ اینها مسائلی است که یک عکاس باید بداند و اینکه عکس اطلاعات خاص و منحصر به فردی به بیننده می دهد یا صرفاً وارد شدن به حریم خصوصی افراد است؟ حالا فرض اینکه عکاس باید این عکس را می گرفته آیا باید در این زمان منتشر می شده؟

اینجاست که باید برای دبیر عکس و مسئولان این خبرگزاری دچار نگرانی شد. ما معمولاً چنین عکس هایی رو از قدیسان، شخصیت های معنوی و مذهبی برجسته تهیه می کنیم، آن هم برای نشان دادن حالت روحانی، معنویت و ارتباط عاطفی آن لحظه هم گسسته نمی شود و پایدار است و موجود. ولی این اتفاق برای همه اشخاص نباید بیفتد، ما نباید دوربین خود را تا این مرز ببریم، به نظر من باید یک تجدید نظری در مرحله انتشار شود، نه اینکه دچار نوعی خودسانسوری شویم، باید حریم ها و حدودها را بشناسیم و به آن احترام بگذاریم و در هر صورت هرچند یک فرد (معتمد نژاد) یک چهره ملی و بین المللی باشد ولی محدوده خصوصی و دایره عاطفی خانوادگی او که بین المللی نیست! ما باید برای این محدوده احترام قائل باشیم و انتشار عکسی که برهم زننده این موضوع باشد کار اشتباهی است.

اصلاً در مرحله بعد این عکس دردآور است و دلیلی ندارد که ما فضای ذهنی و حافظه تصویری جامعه را به درد بیاوریم، جامعه احتیاج به امید و نشاط دارد و کار باید در حد اطلاع رسانی و پرداختن به فعالیت های ارزنده افراد مشهور باشد. در آخر من پیشنهاد می کنم به کسانی که دوست دارند این همه به موضوع نزدیک شودند، موقعی که افراد زنده هستند با اجازه خودشان به آنها و زندگی شان بپردازند.(شفقنا)

برگرفته : جام جم آنلاین